Kako podstaći ljude da se vakcinišu?

U prethodnim mjesecima epidemija COVID-19 virusa uzrokovala je ogroman broj zaraženih i umrlih u Crnoj Gori. Očekivano bi bilo da dolazak vakcina građani vide kao spasonosno rješenje za zdravlje i ekonomiju i da pohrle na vakcinaciju. Da li je baš tako?

Kakvo je mišljenje građana Crne Gore o vakcinaciji protiv virusa COVID-19?

Istraživanje IPSOS-a o spremnosti građana Crne Gore da se vakcinišu, objavljeno početkom marta 2021. godine, pokazuje da je 51% građana spremno da se vakciniše, 36% građana odbija da se vakciniše a 13% nije sigurno ili nije odgovorilo na pitanje. Građani koji ne žele da se vakcinišu, kao osnovne razloge za odbijanje navode: zabrinutost da je vakcina prebrzo prošla klinička ispitivanja (40%), zabrinutost zbog neželjenih dejstava (23%), otpor prema svim vakcinama (14%), mišljenje da vakcina neće imati efekta (10%) itd.

Smatra se da je za uspješnost borbe protiv COVID-19 potrebno da se vakciniše 70 do 90 procenata stanovništva u jednoj zemlji. Očigledno je da će uspjeh vakcinacije, i posljedično borbe sa virusom, zavisiti od sposobnosti države i drugih subjekata da ubijedi građane da se vakcinišu. Kako to možemo da uradimo?

Može li nam bihejvioralna ekonomija pomoći da podstaknemo građane na vakcinaciju?

Crna Gora nije jedina država koja ima problem sa otporom vakcinaciji. To je univerzalan problem, prisutan u gotovo svim državama svijeta. Na koji način podstaći građane da se vakcinišu, problem je kojim su se, u proteklom periodu, bavili brojni istraživači. Ovaj tekst zasnovan je na istraživanjima naučnika kao što su Dan Ariely, Kelly Peters, Nathanie Barr, Jacques R. Bughin, Gordon Pennycook, Katy Milkman, Kevin Schulman, Stacy Wood i drugih.

Prije svega treba utvrditi koji su to faktori značajno uticali na stav građana Crne Gore prema vakcinaciji.

Nedovoljno infomacija / netačne informacije

Iako je priča o vakcinama svakodnevno prisutna u medijima nisam naišao na sveobuhvatne, jasne informacije o vakcinama, njihovom značaju, djelovanju, bezbjednosti i drugim pitanjima koja bi mogla interesovati građane. Na sajtu covidodgovor.me možemo naći ponešto, ali su predstavljene informacije šture i ne daju odgovore na najčešća pitanja građana. Zato se građani, za prikupljanje informacija, okreću društvenim mrežama gdje je prisutno mnogo više neprovjerenih, pa i zlonamjernih izvora “informacija”, koji, nažalost, formiraju javno mišljenje.

Šta to interesuje građane?

Građani žele detaljne informacije o vakcinama koje se koriste, ili će se koristiti u Crnoj Gori.

Za svaku od tih vakcina pojedinačno treba objasniti:

Koje vrste istraživanja su vršene prilikom razvoja vakcine, Kakvi su rezultati tih istraživanja, Kakva su iskustva zemalja koje su već vakcinisale građane tom vakcinom, Kako se čuvaju vakcine, Kad im ističe rok trajanja, Koja su neželjena dejstva a koje su normalne reakcije na primanje vakcine, Ko može da primi koju vakcinu, Zašto neki građani ne mogu da prime određeni tip vakcine, Ko ne može da primi vakcinu, Da li građani koji su alergični na neki tip antibiotika mogu da prime vakcinu, Da li vakcina u sebi sadrži oslabljeni virus, Da li se od vakcine možete zaraziti COVID-19 virusom, Da li Crna Gora može da izda COVID pasoš za putovanje u zapadnu Evropu i slično. Sve ove informacije treba predstaviti građanima u pogodnom obliku, na svim kanalima koje oni koriste za informisanje. Posebno su važne društvene mreže, gdje bi glas struke bio kontrateg u odnosu na dezinformacije kojima su te mreže prepune.

Pored toga, informacije moraju biti predstavljene na način koji je razumljiv običnim ljudima. Ne treba upotrebljavati izraze tipa komorbiditet, tromboembolija, kao ni statističke termine koji su građanima nerazumljivi, poput korelacije, distribucije i sličnih.

Na primjer, stopa smrtnosti nakon primanja Astra Zeneca vakcine u velikoj Britaniji je 0,00004% dok u Crnoj Gori od COVID-a umire oko 1.4% zaraženih. Znači, vjerovatnoća da ćete umrijeti nakon primanja Astra Zeneca vakcine je oko 35.000 puta manja nego da ćete umrijeti ako se zarazite COVID-19 virusom. Građanima je mnogo lakše da razumijiu razliku ako je predstavimo kao odnos vjerovatnoća nego kao suve procente.

Ko treba da odgovori na pitanja građana? U idealnom slučaju, na pitanja bi odgovarale epidemiološkinje/epidemiolozi. Za povjerenje u medicinske radnike, u psihološkom smislu, veoma je važno kako su oni obučeni prilikom komunikacije. Studija objavljena u American Journal of Medicine pokazuje da pacijenti ubjedljivo najviše vjeruju medicinskim radnicima koji nose bijele mantlile (76,3%, naspram 10,2% za hirurške uniforme, 8,8% za poslovnu odjeću i 4,7% za neformalnu odjeću).

Takođe, treba voditi računa da se ne daju netačne informacije. Medicinski zvaničnici uporno tvrde da su vakcine potpuno bezbjedne, što se kosi sa informacijama koje dobijamo iz Evrope, pogotovo u slučaju Astra Zeneca vakcine. Određeni rizik postoji kod svake vakcine i to treba jasno prezentovati građanima, kako se ne bi stvaralo nepovjerenje.

Slab odziv zdravstvenih radnika na vakcinaciju

Nemam informaciju koliki se procenat zdravstvenih radnika u Crnoj Gori vakcinisao, ali se stiče utisak da taj broj baš i nije za pohvalu. Percepcija lošeg odziva medicinskih radnika, podstaknuta izjavama čelnika nekih medicinskih ustanova (Direktor podgoričkog Doma zdravlja, Dr. Danilo Jokić nedavno je izražavao zabrinutost povodom slabog odziva medicinskih radnika na vakcinaciju), potpuno opravdano izaziva i zabrinutost građana.

Otpor medicinskih radnika nije karakterističan samo za Crnu Goru. U Kanadi, čak 36% medicinskih sestara odbija da se vakciniše. Takav stav značajno utiče i na mišljenje opšte javnosti o imunizaciji.

Šta možemo da uradimo da podstaknemo građane da se vakcinišu?

U kampanji za promociju imunizacije imamo tri različite ciljne grupe koje treba targetirati različitim komunikacionim strategijama.

Prva ciljna grupa su građani koji izražavaju spremnost da se vakcinišu. Treba voditi računa o tome da verbalno izražena spremnost na vakcinaciju ne vodi uvijek do stvarnog vakcinisanja. Vezano za zdravlje, samo oko polovina ljudi stvarno uradi ono što je planiralo. Taj fenomen naziva se “intention-behavior gap”, odnosno jaz imeđu namjere i ponašanja. Iako je u IPSOS-ovom istraživanju preko 50% građana izrazilo spremnost da se vakciniše, samo se oko 15% građana stvarno i prijavilo da primi vakcinu.

Pored toga, treba voditi računa i o nečemu što se naziva “free rider effect”. To je razmišljanje tipa: “pošto ne moraju svi da se vakcinišu, neka se vakcinišu drugi, ja ću biti u onih 10% što ne moraju da prime vakcinu”. Kako u Crnoj Gori imamo oko 14% tvrdih antivaksera, izbjegavanje vakcinacije od strane ljudi koji to nisu, moglo bi značajno da ugrozi ukupne rezultate imunizacije.

Zbog toga, jedan dio kampanje treba usmjeriti i na ljude koji imaju pozitivno mišljenje o imunizaciji. U ovom dijelu izuzetno korisni mehanizmi su zakazivanje termina imunizacije (primjenjeno kod nas), podsjećanje građana na zakazani termin, kao i personalizovani pristup komunikaciji poput: “rezervisana je Vaša doza vakcine, čekamo Vas sutra u 11h…”.

Građane koji su pristalice vakcinacije, ili su se već vakcinisali, treba iskoristiti za promociju imunizacije, naročito na društvenim mrežama. Treba iskoristiti okvire na profilnim fotografijama, formirati grupe koje zagovaraju vakcinaciju i obezbjediti stručan, provjeren materijal koji je prilagođen dijeljenju na ovim kanalima.

Druga ciljna grupa kampanje su građani koji nisu sigurni da li će se vakcinisati, i građani koji su protiv vakcinisanja COVID vakcinom ali ne i protiv vakcinacije uopšte.

Ovo je vjerovatno najvažnija grupa koju treba targetirati kampanjom. Treba voditi računa da se teorije zavjere vezane za vakcinaciju, tokom kampanje, ne adresiraju direktno. Bilo kakav tretman ovakvih ideja u zvaničnoj kampanji, dao bi im dodatni legitimitet.

Što se više građana vakciniše, lakše će biti nagovoriti neodlučne da se i oni priključe imunizaciji. U bihejvioralnoj ekonomiji to se naziva “efekat krda”. Efekat krda je tendencija pojedinca da prihvati određeno ponašanje ili stav, zato što to drugi ljudi rade. Ako se veliki broj ljudi oko vas vakciniše, veća je vjerovatnoća da ćete se i vi vakcinisati, da biste se uklopili u društvo.

U međuvremenu, mogli bi iskoristiti “influenser” marketing, odnosno upotrijebiti autoritet određenih javnih ličnosti kako bi promovisali imunizaciju. U Crnoj Gori najpopularnije ličnosti su vjerski i politički lideri, pa bi bilo korisno da se oni javno vakcinišu kako bi dali pozitivan primjer građanima.

Pozitivni primjeri iz inostranstva su Papa Franjo i Dalaj Lama koji su primili vakcine protiv virusa COVID-19. Nije mi poznato da je neko od vjerskih lidera u Crnoj Gori vakcinisan. U sferi politike, korisno bi bilo da vakcinu javno prime, prije svih, Predsjednik, Predsjednik Vlade i Predsjednik Skupštine, a nakon toga i lideri svih značajnijih političkih organizacija.

Veliki uticaj u crnogorskom društvu imaju i istorijske ličnosti. Njih ne možemo vakcinisati, ali njihova djela možemo iskoristiti za promociju vakcinacije. Treba pohvaliti kampanju koja je prošle godine vođena sa ciljem promocije održavanja distance, pranja ruku i nošenja maski, a koja je koristila citate poznatih ličnosti iz crnogorske istorije, poput Marka MIljanova i Valtazara Bogišića. Smatram da bi trebalo napraviti nastavak kampanje, koristeći istorijske ličnosti u kontekstu promovisanja imunizacije.

Negativne informacije imaju mnogo veći uticaj na ljude nego pozitivne. “Negativity bias”, kako se taj efekat zove u bihejvioralnoj ekonomiji, jedan je od razloga što je antivaksersko raspoloženje široko rasprostranjeno u svijetu. U tom smislu, u kampanji, treba staviti akcenat na negativne strane izbjegavanja vakcine, odnosno na negativne efekte koje nevakcinisanje može izazvati u životima građana. Tako, na primjer, možemo postaviti pitanje: “Koliko dugo planiraš da budeš na respiratoru?” ili “Koliko članova porodice planiraš da zaraziš?”.

Treća ciljna grupa građana su tvrdi antivakseri. Teško je očekivati da će bilo kakva kampanja imati efekat na njihovo mišljenje. Ono što može da se uradi, jeste da se kampanjom umanji uticaj koji antivakseri imaju na neodlučne građane.

Da rezimiramo:

Građanima treba pružiti tačne, jasne i detaljne informacije o svakoj vakcini koja se može primiti u Crnoj Gori. Te informacije treba da pruže epidemiološkinje/epidemiolozi obučene u bijele mantile, bez upotrebe stručnih izraza koje građani ne razumiju. Jedan dio kampanje treba usmjeriti na negativne efekte izbjegavanja vakcinacije na ličnom i državnom nivou Popularne ličnosti treba javno vakcinisati, prije svega vjerske i političke lidere Treba iskoristiti uticaj značajnih istorijskih ličnosti poput Marka Miljanova, Valtazara Bogišića, itd. Ljude koji su izrazili spremnost da se vakcinišu treba podsjećati na mogućnost, odnosno termin vakcinacije i iskoristiti njihov primjer za promociju imunizacije na društvenim mrežama Proces imunizacije nije samo pitanje zdravlja. Uspjeh ovog procesa imaće ogroman uticaj na razne sfere života a najviše na ekonomiju i obrazovanje. Zbog toga je izuzetno važno da svi damo doprinos da se taj proces što brže, efikasnije i kvalitetnije obavi. Bihejvioralna ekonomija nudi alate koji mogu pomoći da se građani podstaknu na imunizaciju. Neke zemlje svijeta, prije svega Velika Britanija i Australija, već više od 10 godina koriste bihejvioralnu ekonomiju prilikom razvoja i implementacije javnih politika. Nadam se da će i naša politička elita iskoristiti alate koji su joj dostupni za podsticanje aktivnosti od kojih ćemo svi imati koristi.